HISTORICAL
WOMEN
PROJECT
Op 16 februari 2024 kondigde de Federale Penitentiaire Dienst van Rusland de dood aan van advocaat en oppositieleider Alexei Navalny op 47-jarige leeftijd. Het is geen verrassing dat de Russische autoriteiten geen reden gaven voor zijn vroegtijdige dood en ook niet erg meewerkend waren in het achterhalen ervan. Mijn lokale bioscoop, Filmhuis Alkmaar, besloot een speciale vertoning van de Oscarwinnende documentaire 'Navalny' van de Canadese filmmaker Daniel Roher te organiseren op zondag 25 februari.
Navalny was slechts 9 dagen eerder overleden, dus de openingsscène van de documentaire, waarin de blauwogige oppositieleider de vraag beantwoordde wat zijn boodschap zou zijn als hij zou komen te overlijden, was op zijn zachtst gezegd een emotionele
ervaring op zijn zachtst gezegd. De knappe, vrolijke en charismatische advocaat was nog springlevend en keek met zijn doordringende blauwe ogen recht de donkere bioscoopzaal in. Hij gaat niet vermoord worden, zei hij. Wat zijn boodschap zou zijn is materiaal voor een tweede film, een saai in memoriam.
Deze documentaire gaat over veel spannendere zaken in plaats van over hoe Navalny een luis in de pels van het Kremlin was geworden. Hoe hij in 2020 werd vergiftigd en uitgeleverd aan Duitsland om te herstellen van zijn kwaal. Hoe hij begon te onderzoeken wie verantwoordelijk was. En hoe hij de antwoorden vond. Het blijkt dat Vladimir Poetin een netwerk van moordenaars heeft die achter oppositieleiders zoals Navalny aan gaan om ze te doden met Novichok, een zenuwgas dat al eerder is gebruikt om tegenstanders uit te schakelen. In de woorden van Navalny is Novichok de handtekening van Poetin.
Het serieuze onderwerp van de documentaire wordt vaak verlicht door Navalny's onmiskenbare gevoel voor humor. Zijn warme lach maakt het nog tragischer dat deze moedige man er niet meer is. Gelukkig beantwoordt hij aan het eind wel de vraag uit de openingsscène: "geef niet op." Deze conclusie stemt hoopvol dat Navalny's vrouw, kinderen en internationale aanhang dat ook niet zullen doen.
- Jasmijn Groot -
Sinds de agrarische revolutie zo’n twaalfduizend jaar geleden hebben mannen vrijwel overal ter wereld vrouwen gedomineerd. Waarom het patriarchaat de meest voorkomende hiërarchie is in mensengemeenschappen is onbekend. Wel weten we dat alle maatschappijen mensen verdelen in mannen en vrouwen – en dat daar specifieke rollen, rechten en plichten bij horen die van cultuur tot cultuur enorm variëren. Toch is er één opvallende overeenkomst: vrijwel overal zijn mannen eeuwenlang beter af geweest.
Tot zich honderd jaar geleden een van de grootste revoluties in de geschiedenis van de mensheid ontvouwde: de feministische revolutie. Een gigantische omwenteling die het verhaal over mannen, vrouwen en gender compleet omgooide. Over de veranderingen die zich in Nederland voltrokken gaat het boek De omwenteling of de eeuw van de vrouw van Suzanna Jansen (auteur van Het Pauperparadijs). In een verhaal waarin fictie en non-fictie elkaar knap afwisselen, neemt Jansen de lezer aan de hand door de afgelopen eeuw.
Zij start daarbij in het geboortejaar van haar moeder Betsy; 1922. Het jaar waarin vrouwen voor het eerst mochten stemmen.
Dit boek doet beseffen hoe kort honderd jaar is: Jansen beschrijft een omwenteling, een inhaalslag, die nog maar net is ingezet. Stemrecht voor vrouwen sinds 1922 (in de voormalige koloniën pas in 1945). Vanaf 1955 geen ontslag meer voor ambtenaressen wanneer zij huwen. In 1956: vrouwen worden niet meer handelingsonbekwaam als zij trouwen (maar de man blijft het hoofd van de echtvereniging). En zo gaat het door. Huisvrouwen. Huisvrouwenvermoeidheid. Huisvrouwenpillen. Recente geschiedenis die met dit boek toegankelijk wordt gemaakt.
Dat de feministische revolutie nog in volle gang is, blijkt uit de bijbehorende podcast De eeuw van de vrouw. Hosts Jansen en Rachel van de Pol behandelen – geholpen door kundige gasten – relevante onderwerpen. De boodschap is helder: er is zeker vooruitgang, maar vrouwen lopen nog altijd tegen onzichtbare muren op.
​
- Marlot Akkermans -
mannen waren eeuwenlang beter af, tot er zich een gigantische omwenteling voordeed
DE OMWENTELING
Etty Hillesum (1914-1943) is een van de meest bewonderde vrouwen uit de moderne geschiedenis. Ze
wordt geroemd om haar innerlijke kracht tijdens de gruwelijke Jodenvervolging door de nazi's in Nederland. Ze was zeker niet naïef. "Het gaat om onze ondergang en onze vernietiging, we hoeven ons geen illusies te maken", schreef ze op 3 juli 1942 in haar dagboek. Deze dagboeken vormen de basis voor de biografie die Judith Koelemeijer over haar schreef. In dit goed geschreven boek beschrijft Koelemeijer de geestelijke ontwikkeling die Hillesum tijdens de oorlog doormaakte.
Terwijl de Nazi's haar vrijheid bedreigden, raakte Etty Hillesum ervan overtuigd dat ze echte vrijheid alleen in zichzelf kon vinden. Meer en meer, schrijft Koelemeijer vertrouwde ze rrop dat ze het gevaar van buitenaf geestelijk kon weerstaan "en dat ze, ondanks de constante beperking van haar vrijheden, er een ruimte in haar groeide waar ze altijd een toevluchtsoord kon vinden altijd een toevluchtsoord kon vinden. Er was geen ander antwoord op de terreur, vertelde ze zichzelf, om dan weg naar binnen te volgen
en de haat uit te roeien waar die begon: in de harten van mensen, te beginnen bij zichzelf."
Etty Hillesum koos ervoor om niet onder te duiken, hoewel ze daartoe verschillende kansen kreeg. Ze vond dat ze het collectieve lot van de Joden solidair moest aanvaarden en ondergaan. Op aandringen van haar broer Jaap besloot ze toch bij de Joodsche Raad te gaan werken. Ze vond het werk van de Joodsche Raad zinloos en onlogisch. Toch zag ze een rol voor zichzelf weggelegd: in doorgangskamp Westerbork gaf ze als lid van de Joodsche Raad geestelijke steun aan veel mensen en bemoedigde ze hen tot aan het einde.
Op 7 september 1943 werd Etty zelf op transport naar Auschwitz gezet. Dit transport bestond uit 987 mensen. Slechts 6 van hen overleefden de vernietigingskampen.
Etty Hillesum is een belangrijke stem in de Nederlandse literatuur en in de geschiedenis van de
Holocaust. Ze verdient het dat haar leven toegankelijk wordt gemaakt voor een breder publiek
door middel van deze biografie.
​
- Marjonne Maan -
In 2020 verscheen de podcast 'de Plantage van onze voorouders'. Wat begon als het verhaal van podcastmaker Maartje Duin en haar onderzoek naar de geschiedenis van haar familie en hun adel, veranderde in iets heel anders. Duin ontdekte dat haar betovergrootmoeder een suikerplantage in Suriname bezat en ook slaven heeft gehad. Een van de slavenfamilies op deze plantage was de familie Bouva.
Maartje is benieuwd of er nog levende afstammelingen van de familie Bouva zijn en vindt de nichtjes Peggy en Jessica Bouva. Ook zij zijn nieuwsgierig naar hun eigen verleden en Peggy besluit dat ze dit onderzoek samen met Maartje wil aangaan. Het verhaal van de familie Bouva en Maartjes betovergrootmoeder zijn immers met elkaar verweven.
Hun reis voert hen langs archieven, nieuwe kennis en moeilijke gesprekken met beiden familie. En
uiteindelijk brengt het hen terug naar waar hun verhaal begon: Suriname en de plantage. Tijdens de podcast horen we niet alleen de ervaringen van Maartje en Peggy, maar ook die van hun familieleden.
'De plantage van onze voorouders' heeft meerdere prijzen gewonnen, waaronder één voor 'Beste Nederlandse Podcast', wat ik welverdiend vind. De podcast vertelt een verhaal over het slavernijverleden, maar ook over de gevolgen vele jaren later. Maartje en Peggy openen het gesprek en laten je het verhaal van verschillende kanten zien. En vooral Maartje is niet bang om moeilijke gesprekken met haar moeder te voeren, wat het echt intiem maakt. Als je meer wilt weten over het slavernijverleden of waarom het mensen vandaag de dag nog steeds pijn doet, moet je hier zeker naar luisteren!
​
- Rosa den Oudsten -
een podcast over het slavernij verleden en de consequenties vele jaren later
DE PLANTAGE VAN
ONZE VOOROUDERS
In 2021 bracht regisseur Peter Jackson de documentaire 'The Beatles: Get Back' documentaire uit, over de opnames van het laatste album van misschien wel de meest mythische band aller tijden. De documentaire heeft een totale looptijd van bijna 8 uur (!) en het materiaal, dat meer dan een halve eeuw niet werd uitgebracht, richt zich op de interne verhoudingen van de band, die niet alleen door spanningen werden ontsierd, maar eigenlijk best vrolijk waren.
Net als 'The Beatles: Get Back,' volgt de 'Amazing Grace' (2018) documentaire een andere bijna mythische artiest tijdens het opnemen van een live album, waarvan de video-opnames nooit zijn uitgezonden. De documentaire is alleen veel korter en concentreert zich op de muziek. De artiest is niemand minder dan Aretha Franklin (1942-2018), die in 1972 terugkeerde naar de wortels van haar muzikale inspiratie: de gospelmuziek van de kerk. Ze organiseerde een evenement van twee avonden in de
New Temple Missionary Baptist Church in Los Angeles, waar ze haar live-album Amazing Grace
opnieuw uitbracht en de gospelklassiekers zong die haar hadden geïnspireerd om zangeres te worden, begeleid door dominee James Cleveland en het Southern California Community Choir. Het album werd een succes. De videobeelden waren pas een halve eeuw later te zien, door problemen met het synchroniseren van het videomateriaal met de audio.
​
Zoals dominee Cleveland het zegt, gaat gospelmuziek over het bereiken van een hoger spiritueel niveau. En dat is precies wat er gebeurde op die twee avonden in januari 1972. De documentaire belicht niet alleen Franklins verbazingwekkende vocale capaciteiten, maar ook de ervaring van muziek en de verenigende kracht ervan. Wat bijdraagt aan de historische ervaring voor de kijkers, zijn de aanwezigen in hun seventies zondagse kleren, die extatisch dansen, zonder mobieltjes of camera's tevoorschijn te halen, terwijl Mick Jagger achterin zit te genieten van het hele gebeuren. We dagen je uit om naar 'Amazing Grace' te kijken zonder op te staan van je stoel om te dansen of een traantje te laten vanwege de pure schoonheid.
​
- Jasmijn Groot -
Achter de inspanningen van vele jonge kunsthistorici, kunstliefhebbers, kunstorganisaties en collectieven wereldwijd staan vandaag de dag vrouwelijke kunstenaars uit de geschiedenis te promoten - het boek 'The History of Art Without Men' van de Britse kunsthistorica Katy Hessel en haar Instagram-project @thegreatwomenartists , De Nederlandse kunsthistorica Cathelijne Blok en haar platform @thetittymag , de Nederlandse @kunstmeisjes bestaande uit Mirjam Kooijman, Nathalie Maciesza en Renee Schuiten-Kniepstra, en de Amerikaanse organisatie @artgirlrising , om er maar een paar te noemen - ligt de inspiratie bij wijlen Linda Nochlin (1931-2017). In een tijd dat er nog geen vrouwenstudies of feministische theorieën bestonden, publiceerde zij een artikel in het tijdschrift 'ARTnews' waarin zij de vraag stelde: "waarom zijn er geen grote vrouwelijke kunstenaars geweest?"
​
Nochlin weerlegt vakkundig het argument dat grootsheid zich nooit heeft kunnen manifesteren bij vrouwelijke kunstenaars en legt welsprekend uit dat het simpelweg opsommen van vrouwelijke kunstenaars uit het verleden ook niet volstaat. Ze legt uit dat vrouwelijke kunstenaars door de geschiedenis heen
niet dezelfde kansen hebben gehad als hun mannelijke
collega's. Op de kale basis hadden ze niet eens de mogelijkheid om zich te manifesteren bij vrouwelijke kunstenaars. Op de kale basis werden ze niet eens als gelijken behandeld. Niet alleen hadden vrouwen eeuwenlang geen toegang tot kunstscholen en universiteiten, ze mochten ook geen lessen volgen om modellen naakt te schilderen, wat een vereiste was om groot te worden als kunstenaar.
Maar betekent dat dat vrouwelijke kunstenaars echt nooit groots zijn geweest? Helemaal niet. Nochlin behandelt uitgebreid het leven van Rosa Bonheur (1822-1899), de beroemdste vrouwelijke kunstenaar aller tijden - op dat moment tenminste. Zelfs zonder de voordelen die haar mannelijke collega's hadden, was zij de allerbeste in het schilderen van dieren en landschappen.
Nochlins woorden hadden niet meteen effect. Maar haar woorden hebben een generatie geïnspireerd die succesvoller lijkt te zijn in het verkrijgen van aandacht voor alle Bonheurs die er ooit zijn geweest.
​
- Jasmijn Groot -
